Birgit Wildeman

MUZIEK DIE IN- EN UITADEMT

De documentaire Silence of the Tides van Pieter-Rim de Kroon ging in november 2020 tijdens IDFA in Amsterdam in première. In onze buurlanden was de film vorig jaar al in de bioscoop te zien, terwijl wij al die tijd moesten wachten. Sinds kort kunnen ook wij genieten van de schitterende beelden die De Kroon en zijn team hebben geschoten van het Waddengebied. Een opvallende verschijning in de film is de organist Birgit Wildeman die ook verantwoordelijk was voor de opmerkelijke score. Zij sprak onlangs met Score Magazine over de succesvolle documentaire die afgelopen week de Kristallen Film kreeg nadat binnen een week 10.000 bezoekers de film in de filmtheaters hadden gezien.

Overdonderend, zo zou je de film kunnen omschrijven die in- en uitademt met de getijden van het Waddengebied, een van de grootste aaneengesloten draslandgebieden ter wereld. Naast beelden van dieren, mensen, storm en stilte zijn er poëtische overpeinzingen tegen een overweldigend decor van lucht, water, wind, mist en voortdurend veranderend licht. Aanvankelijk wilde Pieter-Rim de Kroon geen muziek gebruiken. Tijdens de voorbereidingen van de film bezocht hij met zijn collega Kees Colenbrander onder meer de kerk van het Duitse Waddeneiland Pellworm. Bij die gelegenheid kreeg hij een cd met orgelmuziek die Birgit Wildeman (1964) hier had opgenomen. Op de terugweg naar Amsterdam raakten De Kroon en Colenbrander onder de indruk van de orgelklanken en bij thuiskomst namen ze contact op met de organist om haar muziek te mogen gebruiken.

Wat sprak De Kroon zo aan in uw muziek? Wildeman: ‛Het ging er in de film om het leven uit te drukken, zoals de dieren en de wind. Als ik het orgel bespeel, dan kun je je afvragen: is dit muziek of wind? Uit zeg maar de adem van het instrument ontwikkelen zich dan klanken en later ook nog een melodie tot dramatische klanken aan toe. Sinds ik aan de Waddenzee woon, voel ik een grote verbondenheid met het orgel en de kerk en houd ik mij met de geschiedenis en de stormvloeden bezig. Op de cd die Pieter-Rim van mij had gekregen, maar net zo goed in de muziek voor de film, heb ik geprobeerd het drasland en de wind met mijn orgelspel tot uitdrukking te brengen.’

Alle muziek die we in Silence of the Tides horen is door Wildeman geschreven. ‛Het begon allemaal met lucht en een klank. Vijf minuten daarvan heb ik naar Amsterdam gestuurd en dat vonden ze prachtig. Ze wilden nog meer muziek voor enkele scènes die ze aan mij uitlegden. Dat was niet zo eenvoudig, aangezien ik geen componist ben, maar enkel een uitvoerend muzikant. Ik heb concertorgel gestudeerd, deels in Amsterdam, en het was dan ook een grote uitdaging om iets te componeren. Nachtenlang heb ik geprobeerd iets op te schrijven, van improvisatie was geen sprake. Wel heb ik gedacht: ik gebruik dit register, ik speel die klank en uiteindelijk heb ik mij in een soort trance geplaatst om de juiste klanken te produceren.’

De muziek werd al in februari 2019 opgenomen in de kerk van Pellworm. Voor Wildeman hebben deze kerk en haar orgel een speciale betekenis. ‛Dat orgel is een zogeheten Arp Schnitger-orgel uit 1714. Vergeleken met het Nederlandse deel van de Waddenzee was de Oost-Friese Waddenzee vroeger vasteland dat na twee grote overstromingen volledig is verwoest. Slechts enkele plaatsen en hun kerken zijn overgebleven. Grote groepen mensen zijn toen gestorven en deze kerk is de oudste van deze streek die is overgebleven. Kort daarna hebben de mensen al hun geld bijeengelegd en ondanks de totale verwoesting dit prachtige orgel gebouwd. Je voelt het allemaal, als je over het drassige land loopt en dat zie je ook aan het begin van de film. Ooit was dat het land waarop mensen hebben geleefd met een oud kerkhof, wat allemaal melancholisch aandoet en dat heb ik dan ook geprobeerd te vangen in mijn muziek.’

Zichtbaar in beeld

Anders dan we gewend zijn, komt de componist ook in beeld. ‛Eigenlijk was dat niet de bedoeling, want ik zou me alleen over de muziek ontfermen. Maar toen De Kroon en Colenbrander mij hadden bezocht, vonden ze het passend dat ik ook te zien zou zijn omdat mensen zoals ik zijn verweven met de natuur van het eiland, al ben ik er niet geboren, want ik ben afkomstig uit Münster. De eerste keer dat ik in beeld kom, loop ik bij eb over het wad en in de tweede scène loop ik over een dichtgevroren weide naar de kerk. De derde locatie is de zolder van de kerk waar ik noten zit te schrijven. Dat is een plek waar ik graag naartoe ga om er een boek te lezen. Je kunt hier de duiven en de wind goed horen. Tot slot speel ik op het kerkorgel dat uitgebeeld wordt als een levend wezen. Opvallend is dat de kijker mij niet en face kan zien, omdat ik niet zozeer als actrice, maar als mens wordt gepresenteerd die verbonden is met het orgel en er al die muzikale geluiden en die adem uit weet te halen.’

De scènes waarin we Wildeman op het orgel zien spelen heeft De Kroon op spectaculaire wijze gefilmd. ‛Nadat hij voor het eerst met mij de kerk had bezocht, maakte hij al precieze plannen voor de cameravoering toen we voor het gebouw stonden. Het orgel is nog nooit zo schitterend opgenomen; het werd allemaal groots aangepakt met een op afstand bediende camera die aan het plafond hing en magnifieke verlichting en dat allemaal voor slechts enkele seconden in de film. Het paste uitstekend bij het toenemende galmen van het orgel en het brullen van de zee.’

Niet alleen in deze orgelscènes, ook gedurende drie andere sequenties horen we prachtige klanken, zoals bij de beelden van resten van wat ooit een brug of pier was en een gezelschap dat dineert op het ondergelopen wad. ‛Die scène met die resten is de lievelingsscène van Pieter-Rim, zo vertelde hij telkens. Hij wilde graag dat zich uit de basistonen steeds meer iets zou ontwikkelen tussen lieflijk en niet al te treurig, met een voortschrijdende dramatiek. Kees Colenbrander, die Duits spreekt, vertaalde dan Pieter-Rims gedetailleerde wensen over hoe het uiteindelijk moest klinken. Hoe ik de muziek dan moest maken, dat was mijn taak. Over de sfeer die hij wilde, bestond in ieder geval geen onduidelijkheid.’ Voor Wildeman was het soms op eieren lopen: ‛Zoals gezegd wilde men aanvankelijk geen muziek en dus luidde het concept dat er geen traditionele muziek mocht komen. Toch hoor je tijdens de aftiteling iets wat op een melodie lijkt die je als zodanig kunt herkennen. Hoe dan ook, mijn klanken mochten niet op de voorgrond staan. Soms had ik het gevoel alsof ik de muziek als het ware uit de bodem van de Waddenzee diende te halen. In feite is het eindresultaat geenszins geconstrueerd, maar simpelweg de essentie van wat ik mijn hele leven hier op de Waddeneilanden heb gevoeld.’

Imponerende geluiden

Silence of the Tides kent naast overweldigende opnamen een net zo imponerend geluidsontwerp, zoals de natuur ons altijd al heeft geleerd. Was dat iets om rekening mee te houden? ‛Nee, geluidsman Victor Dekker heeft geluidsopnamen gemaakt en heeft die toegesneden op de muziek. Wel heb ik getracht het zachtste naast het meest luide evenals het diepste uit het orgel naar boven te laten komen en dat heeft hij geprobeerd op te vangen en te verwerken, maar met dat laatste heb ik niets te maken gehad. De keuze van het register was dan weer mijn verantwoordelijkheid, immers die dienden zo laag mogelijk te zijn.’ Birgit Wildeman studeerde aan de Musikhochschule in Keulen orgel en piano en vervolgde haar studie in Amsterdam waar ze onder Ewald Kooiman van 1988 tot 1990 aan het Sweelinck Conservatorium studeerde. Daarna werkte ze voornamelijk als organist in eigen land en ook in vele Europese landen en organiseerde ze concertreeksen met andere muzikanten. Op het Waddeneiland Föhr, waar ze sinds 1995 woont, speelt ze ook tijdens kerkdiensten en begrafenissen. Elke dag bespeelt ze drie tot vier uur lang het plaatselijke kerkorgel. In ons land heeft ze op kerkorgels in steden als Leeuwarden en Groningen gespeeld. ‛Tijdens mijn studie in Amsterdam ben ik veel door Nederland getrokken op zoek naar oude orgels waar ik enorm van houd. Ze zien er schitterend uit en bezitten de kracht om met lucht te werken om zo die diepe orgeltoon voort te brengen.’ Vooral de kerkorgels in de provincie Groningen kunnen haar bewondering wegdragen: ‛De boeren in dit gebied waren vermogend door hun vee en handel met de grote steden. Net zoals de orgels in deze steden wilden zij die ook in hun buurt hebben. Groningen en de streek aan de Duitse grens is een wereldberoemd orgellandschap. Het orgel staat op de Werelderfgoedlijst van de Unesco net zoals de Waddenzee. De orgels in Nederland zijn veel mooier dan de meeste in Duitsland, waar in de oorlog veel is vernietigd net zoals in de jaren erna toen men moderne instrumenten wilde en nog meer werd vernietigd. Daarom rust er een zegen op Nederland.’ Of ze in de toekomst nieuwe filmmuziek zal schrijven, betwijfelt Wildeman, immers ze is organist en geen componist. ‛Deze filmopdracht voelde als een geschenk evenals een grote uitdaging en dat geeft mij moed om verder te gaan met het creëren van iets wat uit mijn diepste innerlijk komt. De samenwerking met Pieter-Rim de Kroon heb ik als zeer waardevol ervaren.’ Ook het bespelen van het kerkorgel op Pellworm voelde als een geschenk: ‛Dat is niet zomaar het orgel van een kerk, maar het gaat hier om mijn absolute lievelingsorgel en –kerk omdat deze een bijzonder verleden kennen en ook omdat de kerk ruikt naar zout en direct aan de dijk ligt, waar je de meeuwen kunt horen. Dat grote Schnitger-orgel is bijna net zo bijzonder als dat van de Sint Bavo in Haarlem, alleen wat kleiner.’